Το Ανώτερον Σχολείον Κυρίτζη Καστορίας (1710-1831…) από τον Μεθόδιον Ανθρακίτην μέχρι τον Αργύριον Παπαρίζον…

Ο Ματθαίος Παρανίκας ως Διευθυντής
 της Ευαγγελικής  Σχολής Σμύρνης (1878)

ΤΗΝ ΠΡΩΤΗ βιβλιογραφική αναφορά για την παιδεία στην Καστοριά μάς την παρέχει  ο Ματθαίος Παρανίκας στο Σχεδίασμά του.. [1] που αναγνώσθηκε εις τον Ελληνικόν Φιλολογικόν Σύλλογον τον Ιούνιο του 1866 στην Κωνσταν-τινούπολη. Εν Καστορία πατρίδι του φιλογενεστάτου Μανολάκη (1660 ακμ.) εικάζομεν, ότι συνέστη Σχολή κατά τα μέσα της ΙΖ΄ εκατοντ.. υπ΄αυτού τούτου.

ΑΝΑΜΕΣΑ στους δασκάλους που κατά καιρούς δίδαξαν στην Καστοριά αναφέρεται και το όνομα του Κρητικού Γερασίμου Παλλαδά, του κατόπιν Πατριάρχη Αλεξανδρείας (1688-1710). Ο Παλλαδάς, μη μπορώντας να επιστρέψει στην Κρήτη μετά την κατάκτησή της από τους Τούρκους (1669), πήγε στην Καστοριά, όπου φαίνεται να δίδαξε έως τα 1686 [2].

Ο Μεθόδιος Ανθρακίτης στην ηλικία των σαράντα οκτώ ετών εγκαταλείπει τη Βενετία, όπου ήταν εφημέριος και λειτουργούσε στον Ορθόδοξο Ναό του Αγίου Γεωργίου κι έρχεται στην Καστοριά ως αναγνωρισμένος ήδη Λόγιος και Θεολόγος προσκεκλημένος από τον Γεώργιο Καστοριώτη ή Καστριώτη το 1708 για να διδάξει στην Εκκλησιαστική του Σχολή (των Ιερών Γραμμάτων, όπως ονομάζονταν τότε και  λειτουρ-γούσε  από το 1705) στη συνοικία του Αγίου Νικολάου Μουζεμβίκη.

Μόλις είχε τυπωθεί στο γνωστό τότε εκδοτικό οίκο των Γλυκήδων από τα Γιάννενα το τρίτο του βιβλίο μετά την Πνευματική Επίσκεψιν: Βοσκός Λογικών προβάτων. Αποβλέπει στην πνευματική κατάρτιση των ιερέων και πραγματοποιεί τολμηρές ανατοποθετήσεις στη χριστιανική ηθική συμπεριφορά. Δεν διστάζει να κρίνει με αυστηρότητα τη συμπεριφορά του κλήρου και με σκληρή γλώσσα επικρίνει την κατάχρηση του αφορισμού. Στον τίτλο του πρώτου του βιβλίου: Θεωρίαι Χριστιανικαί και ψυχοφελείς (sic) νουθεσίαι δεν αναφέρεται το όνομα τού συγγραφέα, αλλά το λεκτικό, διανέμεται δωρεάν: τοις ευσεβέσι Χριστιανοίς εις ψυχικήν ωφέλειαν.

Για ένα άνθρωπο του πνευματικού αναστήματος του Ανθρακίτη μια εκκλησιαστική Σχολή περιορίζει κατά πολύ τον ορίζοντα της διδασκαλίας του. Έτσι δέχεται το 1710 πρόσκληση του Δημητρίου Κυρίτζη (πατρός)* να αναλάβει τη διεύθυνση και το κύριο διδακτικό έργο της μαθηματικής και ιδιαίτερα της φιλοσοφίας. Η Σχολή Κυρίτζη αποκτά φήμη και συρρέουν σπουδαστές από πολλά σημεία της ευρύτερης γεωγραφικής περιφέρειας και ιδίως από το Άγιον Όρος ακόμα και από τα Γιάννενα και το μακρινό Βουκουρέστι από όπου ο Μάρκος Πορφυρόπουλος[3] στέλνει μαθητές του στην Καστοριά. Διδάσκεται η φιλοσοφία κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα και τα σύγχρονα μαθηματικά για πρώτη φορά εντός ελλαδικού χώρου. Μαθητές του στη σχολή Κυρίτζη υπήρξαν ο Μπαλάνος Βασιλόπουλος που δεν προτιμά την περίφημη Σχολή Γκιούμα στα Ιωάννινα, ο Καστοριανός Σεβαστός Λεοντιάδης, ο Παχώμιος που αργότερα γίνεται γνωστός στη Θεσσαλονίκη.....

 * Συνέχισε ο γιος του Γεώργιος Κυρίτζης.

Από τη Συλλογή του Σιατιστιανού
Γεωργίου Ζαβίρα

 Ο Μεθόδιος Ανθρακίτης είναι ο πρώτος που αποκλίνει από την επίσημη θέση της τότε Εκκλησίας, η φιλοσοφία στην υπηρεσία της Θεολογίας και ο πρώτος επίσης που αντικατέστησε την αρχαϊζουσα ως γλώσσα διδασκαλίας με τη δημώδη [4]. Διδάσκει λογική και νεότερη Ευρωπαϊκή Φιλοσοφία, Καρτέσιο (Desecrates) και Μαλμπράνς (Malebranche). Οι νεοτερικές του ιδέες τον έφεραν σε σύγκρουση με λόγιους της εποχής του και μερίδα του τότε αρτηριοσκλη-ρωτικού εκκλησιαστικού κύκλου. Συνέβαλλε αποφασιστικά στον νέο προσανατολισμό της ελληνικής παιδείας του 18ου αιώνα. Διδάσκεται η φιλοσοφία κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα και τα σύγχρονα μαθηματικά για πρώτη φορά εντός ελλαδικού χώρου. Αποβλέπει στην πνευματική κατάρτιση των ιερέων και πραγματοποιεί τολμηρές ανατοποθετήσεις στη χριστιανική ηθική συμπεριφορά. Δεν διστάζει να κρίνει με αυστηρότητα τη συμπεριφορά του κλήρου και με σκληρή γλώσσα επικρίνει την κατάχρηση του αφορισμού. Ορθώνεται στους αντίποδες του Κορυδαλλέα και των Φαναριωτών που δίδασκαν στην αρχαϊζουσα που δεν ήταν κατανοητή από το λαό παρά μονάχα στους «σπουδαίους».

 Βενετία  (ạΨΗ) 1708.

Το κύριο έργο του: «Οδός Μαθηματική» που περιλαμβάνει γεωμετρία, εικονομε-τρία, αστρονομία, τριγωνομετρία, άλγεβρα και φυσικές επιστήμες είναι το πρώτο ελληνικό και μάλιστα ολοκληρωμένο μαθηματικό εγχειρίδιο της νεότερης ιστορίας μας γραμμένο από τον Μεθόδιο Ανθρακίτη για χρήση στα ελληνικά σχολεία κατά την εποχή της τουρκο-κρατίας».

Ως αποτέλεσμα αυτών των συκοφαντικών φημών, η Σύνοδος του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως διέταξε την απολογία του ενώπιόν της. Εξαιτίας αυτών των εξελίξεων ο Ανθρακίτης εγκαταλείπει την Καστοριά το 1719 για να μεταβεί στη Σιάτιστα, όπου πρόκειται να διδάξει για τα επόμενα δύο περίπου χρόνια. Μετά το 1725 φέρεται να διδάσκει στην Επιφάνιο Σχολή την οποία ήδη διευθύνει ο άλλοτε μαθητής του Μπαλάνος Βασιλόπουλος, όπου το πρόγραμμα της διδασκαλίας του περιλαμβάνει εκτός της περιπατητικής φιλοσοφίας, λογική, μεταφυσική και ηθική. [5] Η ανάκληση της απαγόρευσης της διδασκαλικής του δραστηριότητας (1725) πραγματοποιήθηκε με τον όρο να διδάσκει την φιλοσοφία «κατά το σύστημα του Κορυδαλλέως...μηδεμίαν άλλην παράδοσιν ασυνήθους και ξένης φιλοσοσοφίας τολμήσαι όλως ποτέ»

Τον ανακαινιστή Ανθρακίτη αντικαθιστά  ο εξ Ιωαννίνων Αναστάσιος Βασιλόπουλος. Αναφέρεται ακόμα ο καστοριανός Σεβαστός Λεοντιάδης [6] (1724-1728), 1738 και μετά το 1746 ισοβίως. Από το 1765-1770 σχολαρχεί ο Θωμάς Μανδακάσης [7] ιατροφιλόσοφος που μαθήτευσε στον Ευγένιο Βούλγαρη στη Κοζάνη και στη συνέχεια ο Καστοριανός Θωμάς Οικονόμος μαθητής του Αμφιλοχίου Παρασκευά. Αναφέρεται σχολαρχών και ο εκ Σιατίστης (Εράτυρα- γεννηθείς στο Πελεκάνο) Αργύριος Παπαρίζος ισοβίως διδάξας μέχρι του 1831, μνήμην καταλιπών μεγάλου ευεργέτη της πόλεως ταύτης..[8].

[1] Μ. Κ. Παρανίκας, Σχεδίασμα περί της εν τω ελληνικώ έθνει καταστάσεως των γραμμάτων από αλώσεως μέχρι των αρχών της ενεστώσης (ΙΘ) εκατονταετηρίδος σσ 53-54, εν Κωνσταντινοπόλει 1867.

[2] Τον Μάιο του 1686 του δόθηκε επιτροπικώς η μητρόπολη Αδριανουπόλεως. Ο Καισάριος Δαπόντες γράφει ότι ο Μαυροκορδάτος «έκαμεν Αδριανουπόλεως τον από Καστορίας σοφώτατον Γεράσιμον».

[3]  Παρθένιος Πάβλοβιτς (περ.1695-1760), Απομνημονεύματα (Απρίλιος 1746) : «Βρήκα στη Σιάτιστα και την Καστοριά τον φιλόσοφο ιερομόναχο Μεθόδιο και άκουσα εκεί λογική και μαθηματικά».

[4] Διαφωτισμός είναι η έξοδος του ανθρώπου από την ανωριμότητά του για την οποία ο ίδιος είναι υπεύθυνος. Ανωριμότητα είναι η αδυναμία να μεταχειρίζεσαι το νου σου χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου. Είμαστε υπεύθυνοι γι΄αυτή την ανωριμότητα, όταν η αιτία της βρίσκεται όχι στην ανεπάρκεια του νου, αλλά στην έλλειψη αποφασιστικότητας και θάρρους να τον μεταχειριζόμαστε χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου. Sapere aude! Έχε θάρρος να μεταχειρίζεσαι το δικό σου νου! τούτο είναι το έμβλημα του Διαφωτισμού. Η διδασκαλία των προγενετέρων του, όπως του Κορυδαλλέα και των Φαναριωτών Αλεξάνδρου, Νικολάου και Κωνσταντίνου Μαυροκορδάτου γίνεται στην αρχαΐζουσα μη κατανοητή από το λαό. Και με την έννοια αυτή ο Μεθόδιος Ανθρακίτης αναντίρρητα θεωρείται προδρομική φυσιογνωμία. Ο Μανουήλ Γεδεών Μέγας Χαρτοφύλαξ στο Πατριαρχείο, ιστοριοδίφης, χρονογράφος και συγγραφέας τον χαρακτηρίζει ως προδρομική φυσιογνωμία στην πραγματεία του: «Λυκαυγές πνευματικής κινήσεως του Γένους μας, 1700-1730».
[5] Φιλάρετος Βαφείδης Μητροπολίτης Καστορίας και κατόπιν Διδυμοτείχου, « Κώδιξ της Ιεράς Μητροπόλεως Καστορίας και τινα εκκλησιαστικά βιβλία αποκείμενα εν τισι των εκκλησιών αυτής».
[6] Ο Σεβαστός Λεοντιάδης (1690-1765) γεννήθηκε στην Καστοριά και υπήρξε μαθητής του Μεθόδιου Ανθρακίτη. Σπούδασε στην Καστοριά και στην Σιάτιστα. Ενδιάμεσα δίδαξε στην Κοζάνη (1728-1733) και διετέλεσε σχολάρχης στη Νέα Ακαδημία Μοσχοπόλεως που σήμερα ερειπωμένη βρίσκεται στην Αλβανία.

[7] Ο Θωμάς Μανδακάσης (1709-1796) γεννήθηκε στην Καστοριά. Παρακολούθησε τα πρώτα του μαθήματα στα σχολεία της Καστοριάς και της Κοζάνης, ως μαθητής του Ευγένιου Βούλγαρη. Συνέχισε τις εγκύκλιες σπουδές του στη μονή της Αγίας Τριάδας στη Ρωσία. Σπούδασε φιλολογία και ιατρική στην Κωνσταντινούπολη και στη Λειψία.Το 1757 αναγορεύτηκε διδάκτορας ιατρικής στη Λειψία. Εγκαταστάθηκε στη Γερμανία, όπου άσκησε το επάγγελμα του ιατρού. Ενδιάμεσα και για ένα διάστημα έξι ετών (1765-1770) μετέβη στην πατρίδα του Καστοριά, όπου εργάστηκε ως σχολάρχης και διδάσκαλος.
Προοδευτικός λόγιος και υπέρμαχος της δημοτικής γλώσσας έγραφε σ΄ένα ποίημά του προς τον Καισάριο Δαπόντε: «Συ δε την γλώσσαν την απλήν μη την καταφρονήσεις, ότι αρίστη και αυτή, ως θέλεις την γνωρίσεις και τόσας χάριτας γλυκάς και νοστιμάδας έχει, οπού και όλων των εθνών τας γλώσσας υπερέχει». Μαζί με τον δάσκαλό του Ευγένιο Βούλγαρη και τον άλλον μαθητή του Ιώσηπο Μοισιόδακα θεωρούνται οι πρωτεργάτες της πρώτης φάσης του νεοελληνικού διαφωτισμού Εξέδωσε διάφορα βιβλία μεταξύ των οποίων και τη πραγματεία του: «Περί των αοράτων δια των ορατών εννοουμένων πραγμάτων»
[8] Αρχείον Βρετού.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία
* Κ. Άμαντος, Ο μακεδονικός ελληνισμός κατά το τέλος του μεσαίωνος και την παλαιοτέραν τουρκοκρατίαν μέχρι του 18ου αιώνος σ.7 , Θεσσαλονίκη (1952).
* Γ.Π.Κουρνούτος, Τα Σχολεία της τουρκοκρατουμένης Καστορίας (1953).
* Παλαιότερες διηγήσεις (Δημητρίου Προκοπίου, Καισάριος Δαπόντες, Κ. Σάθας, Γ. Ζαβίρας).

* Σωφρόνιος Ευστρατιάδης «Ιερόθεος Πελοποννήσιος ο Ιβηρίτης και Μεθόδιος Ανθρακίτης ο εξ Ιωαννίνων» (1933) σσ.257-315.

* Χρήστου Π. Μεθόδιος Ανθρακίτης -Βίος, Δράσις, ανέκδοτα έργα -Ιωάννινα 1953.

* Α.Αγγέλλου « Η δίκη του Μεθοδίου Ανθρακίτη ,όπως την αφηγείται ο ίδιος», Αθήνα 1956 σ.168.

* Δημήτρης Φωτιάδης- Η Επανάσταση το 21 σσ 159-160.

* Βασιλική Μπόμπου-Σταμάτη- Μαρτυρίες για την νεοελληνική Παιδεία και Ιστορικά Μελετήματα (16ος- 19ος αιώνας) ο Μεθόδιος Ανθρακίτης και τα "Τετράδια".